روح مشارکت و تعاون در زندگی فردی و اجتماعی
بصیر، تعاون از ریشه «عون» به معنای یاری، نیکی و احسان مشتق شده؛ بدین ترتیب، نظام تعاون بیشتر در مقام تشویق صالحان برمی‌آید و پاداش را بر کیفر مقدم می‌داند. همچنین برای رسیدن به اهداف و موهبت‌هایی که خداوند معین کرده نباید اعمال یکدیگر را باطل کنیم، «لَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَکُمْ؛ کردههاى خود را تباه مکنید»، (سوره محمد/ آیه ۳۳).
زندگی اجتماعی انسان‌ها بر اصل ارتباط و وابستگی بنا شده، لازمه این ارتباط نیز به کار گرفتن استعدادها و استقرار نظام تعاون و همکاری است «وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ؛ در نیکوکارى و پرهیزگارى با یکدیگر همکارى کنید و در گناه و تعدى دستیار هم نشوید و از خدا پروا کنید که خدا سخت کیفر است» (المائده/ آیه ۲) بنابراین تعاون تنها در اعمال نیک است که تجلی پیدا می‌کند.
از جمله راه‌کارهای مدیریتی قرآن برای بازدهی مطلوب در مدیریت در راستای بهره‌گیری از روش‌های مشارکت‌جویانه این است که مدیران برای حفظ مشروعیت خود باید از آلوده شدن به خواسته‌های مادی پرهیز کنند، «إِنَّمَا الحَیَاةُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَإِن تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا یُؤْتِکُمْ أُجُورَکُمْ وَلَا یَسْأَلْکُمْ أَمْوَالَکُمْ؛ زندگى این دنیا لهو و لعبى بیش نیست و اگر ایمان بیاورید و پروا بدارید [خدا] پاداش شما را مىدهد و اموالتان را [در عوض] نمىخواهد»، (سوره محمد/ آیه ۳۶).
مدیران از به کار بردن خشونت بی‌جا در سازمان بپرهیزند
راهکار دیگر قرآن این است که مدیران باید از نظر مشورتی از اعضای سازمان خود بهره گیرند و از به‌کار بردن خشونت بی‌جا بپرهیزند «وَشَاوِرْهُمْ فِی الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ؛ در کار[ها] با آنان مشورت کن و چون تصمیم گرفتى بر خدا توکل کن زیرا خداوند توکلکنندگان را دوست مىدارد»، (سوره آل عمران/ آیه ۱۵۹).
«تعاون» در دین اسلام به‌عنوان یکی از ضرورت‌های جامعه دینی مدنظر قرار گرفته و در آیات و روایات متعدد، مبانی نظری تعاون و جایگاه ارزشمند آن در اقتصاد اسلامی مشخص است، ایجاد تعاون در جامعه پیامدهای مثبتی چون کاهش فاصله طبقاتی، افزایش رفاه مادی، وحدت و نوع‌دوستی را در پی دارد که از مقاصد اجتماعی اسلام به‌شمار می‌رود.
«تعاون»؛ راهکار کاهش فاصله طبقاتی
در واقع «تعاون» الگوی رفتاری فراتر از انفاق به فقرا و نیازمندان و به‌عنوان یکی از راه‌های کمک به کاهش فاصله طبقاتی و بهره‌مندی تمام اقشار جامعه در اسلام است و در جمهوری اسلامی ایران نیز مطابق اصول اقتصادی قانون اساسی، اقتصاد تعاونی در کنار بخش خصوصی و دولتی به‌صورت یکی از بخش‌های سه‌گانه اقتصاد ایران تعیین شده است.
اما مبانی اقتصاد اسلامی چنانچه مطرح شد به‌واسطه برخورداری از مفاهیم دینی و اتصال به آموزه‌های وحیانی، کمک به همنوع و برخورداری همه آحاد جامعه به حد نیاز از مواهب خداوندی را به مسلمانان توصیه کرده و همه اقشار جامعه را در برابر هم مسئول می‌داند.
در شرایطی که اقتصاد سرمایه‌داری مروج اصل رقابت در اقتصاد است، اسلام بر مسئولیت‌پذیری در قبال یکدیگر و همیاری تأکید دارد و این دگرخواهی در قالب روایات متعدد از ائمه(ع) و پیامبر اکرم(ص) بارها سفارش شده است؛ از این رو می‌توان تعاون را همسو با آموزه‌های اسلامی دانست.
وحدت از نتایج تعاون در اسلام است
مسائلی نظیر وحدت و نوع‌دوستی که در اسلام سفارش شده از نتایج تعاون در اسلام است، در حالی که اقتصاد سرمایه‌داری در تضاد با مفهوم تعاون قرار دارد، بر همین اساس می‌توان اقتصاد تعاونی را از لحاظ ساختار و مفهوم با اقتصاد اسلامی همسو دانست.
تردیدی نیست که اگر اقتصاد تعاونی به نحو صحیح در جامعه پایه‌ریزی شود موجب خیر و رفاه جامعه را به همراه خواهد داشت و از معضلاتی نظیر افزایش فاصله طبقاتی یا گسترش بی‌عدالتی و همین‌طور قطبی شدن جامعه جلوگیری می‌کند.
در روایات ائمه(ع) نیز با عناوین مختلفی، مسلمانان را به یاری با یکدیگر فراخوانده‌اند و حتی در بعضی امور، آن را واجب و ضروری عنوان کرده‌اند به طوریکه پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «رفع گرفتاری و همدلی با مردم بهتر از روزه و اعتکاف یک ماه است» از سویی تعاون و همکاری در کارهای زشت، مورد نکوهش اسلام است تا جایی که مرتکب آن به دوزخ وعده داده شده است.
از نمونه‌های دیگر تعاون و همدلی در عرصه اجتماع و فردی امر به معروف و نهی از منکر، شرکت در نماز جمعه و آگاهی از امور جامعه اسلام و مردم مسلمان جهان، شرکت کردن مردم در انتخابات و همکاری در محیط خانواده را می‌توان نام برد.
بنابراین می‌توان نتیجه گرفت تعاون در جامعه آثار مثبت و غیرقابل انکاری دارد همچنین آثار اخروی تعاون نیز بسیار مهم است و در سرنوشت فرد می‌تواند تأثیرگذار باشد، پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: بخشنده هم به خدا نزدیک می‌شود و هم به مردم، از ثمرات مهم تعاون و همکاری، نزدیکی به خداوند و مردم است، زیاد شدن روزی، محبوبیت نزد خداوند، ناراحتی شیطان، رفع عذاب شدید و غیره نیز از دیگر این ثمرات است.
تعاون همکاری و همیاری بین یک گروه است در واقع کاری که با مشارکت صورت گیرد تعاون نامیده می‌شود، در آیات قرآن و احادیث ائمه اطهار(ع) بارها به تعاون تأکید شده و کار گروهی کار پسندیده‌ای شمرده می‌شود، امروز در کشور اسلامی ایران با توجه به اینکه سرمایه‌گذاری می‌تواند با مشارکت و همیاری بهتر انجام شود با سرمایه‌های کوچک افراد سرمایه بزرگی تشکیل می‌شود و تعاون قوت می‌گیرد، دولت نیز قادر به سرمایه‌گذاری در همه بخش‌ها نیست و نیاز به مشارکت گسترده مردم است، با توجه به اصل ۴۴ قانون اساسی باید کارها به مردم و بخش خصوصی واگذار شود، با توجه به اینکه افراد نیز ممکن است سرمایه کافی برای شروع کاری نداشته باشند همیاری و مشارکت در سرمایه‌گذاری ضمن تأمین سرمایه مورد نظر کار، به‌صورت گروهی بهتر انجام می‌شود، طبق قانون برنامه پنجم باید ۲۵ درصد از اقتصاد کشور از طریق تعاون صورت گیرد.
در دین مبین اسلام نیز بر اجتماع بسیار تأکید شده مانند اینکه خواندن نماز جماعت ثوابی بسیار بیشتر از نماز فرادا دارد همچنین برگزاری حج که اجتماع بزرگتری از مسلمانان جهان در یک همایش عظیم است.
وقتی افکار و سرمایه روی هم قرار می‌گیرد بهره‌وری و رفاه افزایش می‌یابد و مدیریت مشارکتی نیز نتایج مطلوب‌تری را به همراه دارد در این راستا نیاز است فرهنگ تعاون در جامعه به‌خوبی مطرح، تبلیغ و تبیین شود.
حسن (فرهاد) ذاکری
