ریشه ناکامی شبکه‌های اجتماعی بومی در کجاست؟

در واقع حرف وحدیث هاومخالفت‌ها درباره شبکه‌های اجتماعی در سال‌های گذشته تا جایی پیش رفته است که رئیس جمهور نیز ۱۲ دی امسال درگفت و گوی تلویزیونی، به این موضوع واکنش نشان داد و با اعلام این که استفاده از فضای مجازی حق همه مردم ایران است، بر ضرورت کاهش  سخت گیری درباره شبکه‌های اجتماعی تاکید کرد و گفت : امروز زندگی ، ارتباطات وهمچنین بسیاری از مشاغل  افراد به نوعی به  شبکه‌های اجتماعی وابسته است. در این راستا مسئولان امر بر آن شدندتا باحمایت از ایجاد و توسعه شبکه‌های اجتماعی بومی ، جایگزینی امن و مناسب برای پیام رسان‌های خارجی به وجود آورند  .

اما واقعیتی که نمی‌توان  نادیده گرفت آن است که متاسفانه با وجود راه‌اندازی شبکه‌های اجتماعی متعدد بومی و در شرایطی که برخی از این شبکه‌ها حتی با حمایت‌های دولتی شکل گرفتند، هنوز هیچ یک نتوانسته‌اند درجذب  کاربران  ایرانی موفق عمل کنند وگوی سبقت را از رقبای خود بربایند.مسئله‌ای که وزیر ارتباطات نیزمهرامسال درهمایش ملی حمایت از توسعه شبکه‌های اجتماعی بومی ،بر آن صحه گذاشت وتاکید کرد:در۲سال گذشته ۲شبکه اجتماعی که مورد حمایت قرار گرفتند،کمتر از یک میلیون کاربر داشتند و شکست خوردند ولی ما می‌خواهیم شبکه اجتماعی بومی راه‌اندازی کنیم که ۲۰ میلیون کاربر را پوشش دهد.

تاکید واعظی بر ایجاد شبکه‌های اجتماعی بومی با پوشش ۲۰ میلیون کاربر در شرایطی مطرح می‌شود که  هم اکنون تعداد کاربران ایرانی شبکه های  مختلف داخلی در حد چند ده هزار یا چند صد هزار است واین ارقام  تا کنون حتی از یک میلیون کاربر نیز تجاوز نکرده ،اما در مقابل شبکه‌های اجتماعی خارجی با وجودآن که در بسیاری از موارد اهداف ومحتوای آن ها با ارزش‌های ما در تضاد است، تاکنون موفق به جذب بیش از ۴۰ میلیون کاربر ایرانی شده‌اند .
این موضوع نیازمند آسیب شناسی جدی و یافتن دلایل این مسئله است که چرا شبکه‌های اجتماعی داخلی نظیر  بیسفون، تبیان ، آپارات ،کلوب ، لنزور ، سلام، سروش، ساینا وبسیاری دیگر از شبکه‌ها تا کنون مورد استقبال کاربران ایرانی قرار نگرفته است ؟ تا جایی که حتی اقدام قابل تحسین وزیر ارتباطات مبنی بر عضویت فعال در برخی از این شبکه‌ها نیز نتوانست وضعیت این شبکه‌ها را بهبود بخشد وتعداد کاربران آن‌ها را در حد مورد انتظار افزایش دهد .

وضعیت شبکه‌های اجتماعی خارجی در ایران از نگاه آمار
نمی توان انکار کرد که شبکه‌های اجتماعی و پیام رسان‌های خارجی نظیر اینستاگرام ، تلگرام و…کاربران میلیونی زیادی در ایران دارند به  طوری که  ایرانی‌ها  برای  انجام بسیاری از امور خودروزانه چندین ساعت از وقتشان را صرف استفاده از این شبکه  ها می‌کنند.

طبق آمار‌های رسمی که از سوی  دبیر شورای عالی فضای مجازی  منتشر واعلام شده است ،در شبکه اجتماعی تلگرام  نزدیک به ۱۷۰  هزار کانال فارسی توسط ایرانی‌ها ایجاد شده است و  بیش از یک میلیون و ۵۰۰ هزار مطلب  نیز در طول شبانه روز از سوی کار بران ایرانی در کانال‌های  تلگرام  تولید می‌شود و همچنین به طور متوسط هر مطلب حدود ۵۰۰ هزار بار در روز دیده می‌شود و برخی کانال‌ها بیش از یک میلیون عضو دارند.این در حالی است که اکنون ۱۰ شبکه اجتماعی بومی در کشورفعالیت می‌کنند که تعداد کاربران آن‌ها به یک میلیون هم نمی‌رسد.

به گفته فیروز آبادی ؛در شبکه اجتماعی اینستاگرام نیز به عنوان یکی از شبکه های پرطرفدار در ایران ؛ آمار‌ها حاکی از آن است که ایرانی‌ها چندین میلیون فالوئر در صفحات اینستاگرام دارند و بسیاری از این صفحات ظرف ۲۴ ساعت بیش از ۲ تا ۳ هزار کامنت به خود اختصاص می‌دهند و برخی اخبار در این شبکه بیش از ۱۰۰ تا ۱۵۰ هزار لایک می‌خورد.

همچنین به گفته دکتر مسعود اسدپور، رئیس پژوهشگاه فضای مجازی هم اکنون از میان ۱۷۰ هزار کانال تلگرامی فارسی زبان ،  بیش از ۱۱ هزار  و ۱۰ کانال دارای بیش از ۵ هزار عضو هستند .

او می‌گوید : کانال‌های تلگرام روزانه به طور متوسط حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار مطلب منتشر می‌کنند که در مجموع بین ۲٫۵ تا ۳ میلیارد بازدید را طی یک روز رقم می‌زنند.هر کاربر ایرانی تلگرام به طور متوسط در ۱۳ کانال عمومی عضو است و روزانه حدود ۱۰۰ مطلب در این کانال‌ها را مطالعه می‌کند. به گفته وی ، از کانال‌های فعال در شبکه اجتماعی تلگرام ۳۲ کانال بالای ۵۰۰ هزار عضو و ۷ کانال نیز بیش از یک میلیون عضو دارند که نشان می‌دهد این کانال‌ها تاثیر اجتماعی بسیار بالایی دارند.

دلایل عدم موفقیت شبکه‌های اجتماعی داخلی از دید کارشناسان
خسرو سلجوقی عضو هیئت عامل سازمان فناوری اطلاعات ایران با اشاره به  اهمیت شبکه‌های اجتماعی می‌گوید : شبکه‌های اجتماعی به عنوان پدیده‌های نوظهور عصر ارتباطات دارای مختصات و ویژگی‌هایی از جمله سرعت انتقال و تکثیر پیام و مفاهیم هستند که آن‌ها را از گونه‌های دیگر رسانه‌ای متمایز کرده و باعث به وجود آمدن فضای جدیدی درحوزه ارتباطات فردی، اجتماعی و بین‌المللی شده است؛ از این رو وجود  شبکه‌های اجتماعی به عنوان یکی از ابزار‌های مهم ارتباطی در جامعه امروز یک ضرورت به شمار می‌رود .

وی در ادامه نبود سرمایه گذاری مناسب را از عمده‌ترین دلایل عدم موفقیت شبکه‌های اجتماعی بومی عنوان و تصریح می‌کند :طبق آنچه برای شبکه‌های اجتماعی بومی پیش بینی شده است، این شبکه‌ها باید بتوانند جمعیت  میلیونی ازکاربران را جذب کنند، در حالی که اکنون تعداد کاربران این شبکه‌ها تنها چند ده هزار است. در مقابل در شبکه‌ای مانند تلگرام تنها جمعیت کاربران ایرانی بیش از ۲۰ میلیون نفر است . یکی از دلایل این موضوع وجود امکانات زیر ساختی است . بدیهی است نرم افزاری که بتواند ۲۰ میلیون کاربر را پوشش دهد، بانرم افزاری که تنها امکان پوشش ۱۰۰ هزارکاربر راداشته باشد، از حیث فناوری و نحوه مدیریت این تعداد کاربرکاملا متفاوت است و دستیابی به چنین زیرساختی نیازمند سرمایه گذاری عظیمی است.

وی درعین حال امنیت سرمایه گذاری را از دیگر شاخص‌های مهم عنوان می‌کندو می‌گوید :کسانی که قصد دارند درزمینه ایجادشبکه‌های اجتماعی بومی فعالیت کنند،در وهله اول بایداطمینان حاصل کنندکه امنیت لازم برای سرمایه گذاری آن‌ها وجود دارد واین سرمایه گذاری ریسک پذیری پایینی  دارد .

سلجوقی تاکید می‌کند : متاسفانه نگاه امنیتی به فضای مجازی و تهدید شمردن این فضا به جای آن که به عنوان فرصت به آن نگریسته شودو همچنین برخورد‌های چند گانه با کسانی که درداخل کشور حاضر به سرمایه گذاری در این بخش هستند، باعث شده است بخش خصوصی رغبتی برای سرمایه گذاری در این حوزه نداشته باشد.

وی می‌گوید: نگرانی از نبود امنیت سرمایه گذاری، بزرگ‌ترین دلیل عدم موفقیت  شبکه‌های اجتماعی است  وگرنه به لحاظ فنی در کشور آمادگی خوبی وجود دارد، به طوری که هم اکنون ۲نرم افزار شبکه‌های اجتماعی در کشور تولید شده است که توانایی پوشش وسرویس دهی به ۲۰ میلیون کار بر را دارد اما نبود امنیت  لازم مانع از آن می‌شود که این بخش رونق بگیرد . بنابراین قبل از هر اقدامی باید نحوه برخورد با این مسئله  تغییر کند؛  به این مفهوم که در صورت مشاهده موارد خلاف در شبکه‌های اجتماعی از سوی یکی از اجزای این شبکه صرفا با متخلف برخورد شود نه با کل شبکه و چنانچه این  برخورد اصلاح شود، سرمایه گذاری نیز انجام خواهد شد.

او با بیان این که تعداد شبکه‌های اجتماعی بومی در کشور حتی از تعداد انگشتان یک دست هم تجاوز نمی‌کند، می‌گوید : متاسفانه همین تعداد شبکه‌های موجود هم تاکنون نتوانسته‌اند در جذب مخاطب موفق باشند.

داوود زارعیان کارشناس علوم ارتباطات نیزدرگفت و گو با خراسان با اشاره به دلایل رشد شبکه‌های اجتماعی دردنیا تاکید می‌کند:این شبکه‌ها به چند دلیل دردنیا رشدکرده‌اندکه اولین دلیل آن،فناوری این شبکه هاوماهیت فناورانه آن‌ها ست که به سادگی وبا نصب یک نرم افزار روی گوشی‌های موبایل امکان استفاده از این شبکه‌ها برای همگان فراهم شده است.  وی کاربری ساده این شبکه ها، قابلیت‌های متنوع و ارزان و رایگان بودن خدمات آن‌ها و عوامل اجتماعی از جمله اعتماد مردم و جامعه به این شبکه‌ها  و انگیزه افراد برای تولید محتوا را ازدیگر عواملی عنوان می‌کندکه باعث رشد شبکه‌های اجتماعی دردنیا شده است .

زارعیان می‌گوید: درکنار همه این‌ها بایددرنظر داشته باشیم که توسعه زیر ساخت‌های ارتباطی وتلفن همراه هم نقش اصلی در این فرایند داشته است .

وی درادامه به بررسی چرایی عدم موفقیت پیام رسان‌های بومی اشاره و تصریح می‌کند :به نظر می‌رسد این موضوع به عوامل مختلفی بستگی دارد که اولین عامل مباحث اجتماعی وعواملی است که در سال‌های مختلف باعث شده است شبکه‌های اجتماعی خودی در افکار عمومی وارتباطات میان فردی جامعه غیر قابل اطمینان قلمداد شوند . به این ترتیب که  همواره این تصور ایجاد شده است که حریم شخصی افراد در این فضا رعایت نمی‌شود . دومین نکته به قابلیت‌های این شبکه‌ها بر می‌گردد ، به این مفهوم که وقتی نرم افزار یا یک سرویس، مورد استفاده مردم قرار می‌گیرد، بر اساس تئوری‌های علمی زمانی می‌تواند وسیله دیگری جایگزین آن شود که اولا قابلیت بیشتری داشته باشد، ارزان‌تر باشد ، قابلیت سازگاری داشته و دارای نوآوری باشد،در حالی که به نظر می‌رسد نرم افزار‌ها وپیام رسان‌های ایرانی که بعد از وایبر ، واتس اپ وتلگرام به بازار آمدند هیچ یک از این قابلیت‌ها را نداشتند بنابراین به عنوان مثال من که از واتس اپ استفاده می‌کنم ،زمانی به سراغ یک پیام رسان داخلی می‌روم که حداقل یکی از این ۴ مزیت را در این شبکه‌های داخلی مشاهده کنم؛ اما متاسفانه نرم افزار‌هایی که در ایران تولید شده این قابلیت‌ها را نداشته‌اند  به همین دلیل هیچ گاه مورد استقبال قرار نگرفتند واگر این روند باز هم ادامه پیدا کند، درمیزان جذب مخاطبان این شبکه‌ها تغییری ایجاد نخواهد شد .به عنوان نمونه اگر به توسعه بانکداری الکترونیک نگاه کنیم، می بینیم وقتی قابلیت‌های خدمات بانکداری الکترونیک برای مردم روشن شد ومردم متوجه شدند که امکانی فراتر از آنچه تصور می‌کنند برای آن‌ها فراهم می‌کند، از آن استقبال کردند، درغیر این صورت مورد توجه قرار نمی‌گرفت .

زارعیان در پاسخ به این که آیا در صورت تحقق حمایت‌های دولتی از شبکه‌های داخلی  مبنی بر ارائه برخی سرویس‌های بانکداری در این  شبکه‌ها  می توان به جذب مخاطب بیشتر از سوی این شبکه‌ها امیدوار بود یاخیر ،می گوید :به طورکلی مادرتوسعه شبکه‌های اجتماعی قبل از کاربری باید بستر سازی کنیم. اگر بسترسازی لازم انجام شود، توجه مردم آرام آرام جلب خواهد شداما اگر بنا باشدکه درحوزه فرهنگی واعتماد سازی  هیچ گونه بستر سازی صورت نگیرد ،به طورقطع درصد موفقیت این شبکه‌ها پایین خواهد بود .متاسفانه ما اصولا درتوسعه فناوری‌های نوین بستر سازی وکارفرهنگی لازم را نمی‌کنیم و انتظارداریم سرویس هامورد استقبال قرار گیرد.

 از سوی دیگربحث امنیت و بستر‌های حقوقی را نباید از نظر دور داشت، مواردی از جمله این که ممکن است در این فضا سوء استفاده‌هایی انجام شود و بایدکسی که از محتوای محرمانه و خصوصی افراد سوء استفاده کرد ، به اشد مجازات برسد  تا این حمایت‌ها نتیجه بخش باشد و در عین حال اعتماد مردم نیز جلب شود .

وی با بیان این که تعداد‌اندکی شبکه اجتماعی بومی در کشور وجود دارد ،می افزاید :متاسفانه امروز اگرازمردم بخواهیم یک شبکه اجتماعی بومی را نام ببرند بسیاری حتی نام یک شبکه  را هم نمی‌توانند عنوان کنند درحالی که هم اکنون نام شبکه اجتماعی برای مردم صرفا تداعی کننده شبکه‌هایی مانند تلگرام و واتس اپ واینستاگرام است. بنابراین توسعه شبکه‌های اجتماعی بومی باید به گونه‌ای باشدکه بتوانندبه‌اندازه شبکه‌های خارجی موجود شهرت ومحبوبیت کسب کنند .

نویسنده:زهرا حاجیان