گزارش آماری جالب از زیارت عتبات ایرانیان در دوره ناصرالدین شاه

بصیر ،در طول سالیان متمادی موضوع زایرین به عراق همیشه یکی از موضوعات فعال و مطرح در شئوون روابط سیاسی و امنیتی در دو سوی مرزها بوده و همین مسئله در روابط دولت عثمانی با دولت های صفویه، افشاریه ،زندیه و قاجاریه در کشورمان خود نمائی و بطور مستقیم در روابط اقتصادی و اجتماعی دو کشور اثر گذار بوده است.

دراین یادداشت علیرغم کمبود منابع رسمی سعی شده تا با بررسی مسافرت زائرین کشورمان با استفاده از سفرنامه ها و جراید در بازه زمانی سال های ۱۸۴۷ تا ۱۸۹۶میلادی (۱۲۲۶تا۱۲۷۵ شمسی) در دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار پرداخته شود.

چند نکته مهم

اول: در این دوره زائرین فقط از ایران به عثمانی (عراق) مسافرت می کرده اند و گزارشاتی مبنی بر زیارت زائرین از سمت عثمانی (عراق) به ایران گزارش نشده است.

دوم: مسافرت انبوه و سازمان یافته مردمی وسیع به قصد زیارت عتبات از دوره صفویه آغاز شده و سپس روندی شتابان و تصاعدی پیدا می کند که البته این روند خود نیز تابعی از روابط سیاسی و امنیتی دو کشور بوداست.

سوم: در کلیه مذاکرات و گفتگو های انجام شده بین دولت ایران و عثمانی از جمله پیمان نامه معروف کردان در سال۱۷۴۶میلادی (۱۱۲۵ شمسی) ، ارزروم اول در ۲۸ ژوئیه ۱۸۲۳م (۱۲۳۸ق/۱۲۰۲ شمسی) و ارزروم دوم ۳۱ می ۱۸۴۷میلادی(۱۲۲۶ شمسی) موضوع زائرین در دستورکار قرار داشته است. بعنوان مثال در ماده هفتم موافقتنامه دوم ارزروم چنین آمده است: «ماده ۷ – دولت عثمانی متعهد به ارائه تسهیلات لازم به زائرین ایرانی بر اساس معاهدات سابق، جهت زیارت اماکن مقدسه در داخل خاک عثمانی می باشد تا این زائرین با سلامت کامل و بدون هیچگونه تعرض و یا هرگونه برخورد ناراحت کننده ، بتوانند به زیارت بپردازند. و با توجه به تمایل دولت عثمانی به تقویت و تحکیم روابط دوستانه و لزوم تداوم تفاهم میان دو دولت اسلامی و بالطبع میان اتباع دو کشور، لذا متعهد میشود که مناسبترین راههای لازم را برای تامین تسهیلات نه تنها برای زائرین ایرانی، بلکه جهت همه اتباع ایرانی در خاک عثمانی، فراهم نماید. به طوری که از آنان در برابر هرگونه ظلم و خشونتی در خصوص کارهای بازرگانی و یا امور دیگر، حمایت کند.»

همچنین در این خصوص علی الوردی نویسنده عراقی در کتاب لمحات اجتماعیه من تاریخ العراق الحدیث آورده است: «از ابتدای سال ۱۸۲۱ میلادی (۱۲۰۰ شمسی) روابط عراق و ایران به صورت تدریجی، روندی رو به بهبود داشت و صلح میان دو دولت برقرار گردید و مرزهای میان دو کشور تعیین شد. این امر موجب افزایش زوار و مهاجران ایرانی به عراق بود.»
چهارم: با توجه به طولانی بودن مرزهای دو کشور ، عدم تسلط کامل بر مرزها و نبود آمار ثبت شده در اسناد تعیین تعداد زائرین به عراق را تا حدودی مشکل کرده و فقط ناچار بایستی به ارقام و آمار ذکر شده در بعضی از سفرنامه ها و گزارشات قناعت کرد.

بدین ترتیب تلاش شده تا جهت آشنائی و درک عینی تری از پدیده زیارت عتبات عالیات نزد مردم کشورمان در دوره ای خاص قضاوتی از رفتار کنونی پی برد.

آمار جالب از زایرین عتبات در ۱۶۰ سال پیش
در کتاب موسوعة العتبات المقدسة از جعفر الخلیلی از قول گردشگر آلمانی چنین آمده است: « گردشگر و مستشرق مشهور که پیترمان نامیده می شد در سال ۱۸۵۵ میلادی (۱۲۳۴ شمسی) از بغداد دیدن کرده است، می نویسد: تعداد زائران ایرانی که به صورت مرتب به بغداد آمده و سپس به نجف و دیگر شهرهای عتبات عالیات می رفتند در سال ۱۸۵۵میلادی حدود ۶۰ هزار تن بود.»
در سفر نامه عتبات ناصرالدین شاه قاجار که مسافرت شاه را در سال ۱۸۷۰ میلادی (۱۲۴۹ شمسی) بیان می کند، چنین آمده است:

در هنگام ورود به شهر کربلا :در این راه دو طرف معبر یک سره آدم و تماشاچی ایستاده بود که بیشتر آنها ایرانی بود و چنان می نمود که به یکی از شهرهای ایران وارد شده ایم. »
چارلز عیسوی در کتاب خود در گزینش ۱۸ تعداد زائرین ایرانی در عراق در سال ۱۸۷۰میلادی (۱۲۴۹ شمسی) یک صد هزار زائر برآورده کرده است.

بر اساس دو گزارش متفاوت توسط کارگزاری حکومت ایران در عثمانی به سال ۱۲۵۸ شمسی به کثرت عزیمت زائرین در این سال اشاره دارد.
در گزارش دیگری توسط کارگزاری در سال ۱۲۶۳ شمسی به کثرت عزیمت زوار به عتبات اشاره شده است.

در خصوص تعداد زایرین در سال ۱۲۷۴ شمسی در گزارش روزنامه اختر چنین آمده: فقط در مدت پنج ماه در فاصله ماه محرم تا جمادی الاول حدود ۱۵۰ هزار زائر ایرانی به عتبات عالیات در عراق مشرف شده اند.
به عبارت ساده تر به صورت متوسط هر ماه ۳۰ هزار نفر به عتبات مشرف شده اند و اگرتعداد زائران در هفت ماه دیگر سال را ماهی ۱۰ هزار نفر در نظر گرفت در این سال حداقل بیش از ۲۵۰هزار نفر به عتبات مشرف شده اند که با توجه به جمعیت ایران تعداد زائرین در این سال بسیار جالب توجه خواهد بود. در این زمان یعنی اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه جمعیت تهران در حدود ۱۴۷ هزار نفر بوده است.

در خبری در روزنامه ناصری در سال ۱۲۷۴ شمسی (۱۸۹۵م) در ماه جمادی الثانی بدون ذکر عدد و آماری با اشاره به «ازدحام و كثرت زوار ايراني براي سفر به عتبات در ماه جمادي الثاني» می نویسد:«کثرت جمعیت زوار به حدی ایست که طی ۱۵ سال اخیر سابقه نداشته است.»

جمع بندی آمار زائرین عتبات در عهد ناصرالدین شاه
با بررسی گزارشات و ارقام ارایه شده از سال ۱۸۲۱م(۱۲۴۲ قمری/۱۲۰۰ شمسی) تا سال ۱۸۹۵م(۱۳۱۶ قمری/۱۲۷۴ شمسی) و ثبات نسبی در روابط سیاسی دو کشور، رفت و آمدهای نسبتا آسان بین دو کشور بخصوص در مرزهای جنوبی و وجود پیوندهای اجتماعی و مذهبی قوی بین آنان ، مسافرت ناصرالدین شاه به عراق و رفع بعضی از مشکلات موجود در خصوص زیارت زائرین ، وجود گزارشات حداقل شصت هزار نفری در گزارش مستشرق آلمانی در سال ۱۲۳۴ شمسی و اشاره ناصرالدین در سفرنامه خود (۱۲۴۹ شمسی) از ازدحام مردم ایرانی در استقبال از وی، آمار ۱۰۰ نفری زائرین ایرانی در سال ۱۲۴۹ شمسی در کتاب چارلز عیسوی و برآورد ۲۵۰ هزار نفری بر اساس گزارش روزنامه اختر در سال ۱۲۷۴ شمسی می توان چنین استنباط کرد:

در طول این دوره که بر اساس گزارش های تاریخی از جمله گزارش روالینس در سال ۱۸۵۰ میلادی/۱۲۲۹ شمسی جمعیت ایران حدود ۱۰ میلیون نفر بوده است در هر سال بطور متوسط ۱۸۰ هزار نفر (حداقل ۱۰۰ هزار و بیش از ۲۵۰ هزار نفر گزارش شده است) به عتبات عالیات مشرف شده اند.

مسافت و مسیرهای تردد زایرین در ۱۵۰ سال پیش
یکی از مطالب قابل بررسی در این موضوع زیارت عتبات «مسافت و مسیرهای تردد زائرین» از کشورمان به عراق است .از شهرهای مرزی در استان هایی مثل خوزستان، ایلام،کرمانشاه بطور متوسط ۳۵۰ کیلومتر و شهرهای مرکزی و از جمله تهران حدود ۹۳۰ کیلومتر و استان ها و شهرهای شرقی کشور بیش از ۱۵۰۰ کیلومتر تا کربلا فاصله است.

مسیر تهران به بغداد توسط کاروان ها حداقل ۲۸ روز طی می شده است. هر چند لرد کرزن در کتاب «ایران و قضیه ایران» در خصوص کالا و اجناسی که به بغداد وارد و از آن جا به تهران منتقل می شده اشاره کرده است:« می توان این مطلب را به موضوع زائرین نیز عمومیت داد… بعد از وصول اجناس در بغداد و انجام تشریفات گمرکی کاروان ها کالا را از طریق خانقین به مقصد ایران در کرمانشاه، همدان و تهران می برند. کاروان مسافت ۵۰۰ مایل را در ۲۸ روز طی می کند.»
محمد علی جمالزاده نیز در «گنج شایگان» آورده است: «از بغداد به کرمانشاه (از راه قصر شیرین به کرمانشاه) مسافت تقریبا ۵۰ فرسنگ و مدت زمان ۱۳ روز (۶ روز از بغداد به قصرشیرین و ۷ روز از قصرشیرین به کرمانشاه است.»

انتخاب

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا