«خطرناک‌ترین» آلاینده محیط زیست چیست؟
چگونه می‌توان تصور کرد که رنگ داخل ساختمان، جواهرآلات، لامپهای فلورسنت، مواد آرایشی و حتی ماده پرکننده داخل دندان‌های‌مان، می‌تواند ما را در معرض مهم‌ترین ماده خطرناک شیمیایی در جهان قرار دهد؟
تاریخچه شکل‌گیری این کنوانسیون که توسط ۱۲۸ کشور جهان امضا شده نیز، قابل تامل است؛ این پیمان بین‌المللی نامش را از غم‌انگیزترین واقعه ناشی از آلودگی جیوه در تاریخ به عاریت گرفته است؛ در واقعه میناماتا ژاپن در سال ۱۹۵۶، پس از آنکه تخلیه فاضلاب‌های صنعتی حاوی جیوه به خلیج میناماتا در دهه ۱۹۳۰ شروع شد، روستاهای اطراف با مصرف آبزیان از خلیج دچار تشنج، بیماری اعصاب مرکزی، از دست دادن هشیاری و کما شدند.
بیش از ۲۲۰۰ نفر قربانیان تایید شده این واقعه هستند؛ در سال ۲۰۱۰ میلادی، «یوکیوها تویاما» نخست‌وزیر وقت کشور ژاپن با شرکت در مراسم پنجاه و چهارمین سالگرد این بیماری، از همه قربانیان و رنج‌دیدگان آن، عذرخواهی کرد و اعلام کرد که هنوز مساله میناماتا پایان نیافته است!
واقعیت نیز جز این نیست، وقتی در معادن ۷۰ کشور جهان، بیش از ۱۵ میلیون انسان که پنج میلیون نفر از آن‌ها زن و کودک هستند، هنوز در معرض بخارات جیوه قرار دارند، زمانی که اعلام می‌شود سالانه ۸۹۰۰ تن جیوه به محیط زیست منتشر می‌شود، با توجه به سمیت فوق‌العاده این فلز و اثر تجمعی آن در بافت‌های زنده و قابلیت انتشار آن تا دورترین نقاط کره زمین، می‌شود گفت هنوز مساله میناماتا و حضور یک آلاینده به‌شدت خطرناک در پیرامون ما حل نشده است!
متاسفانه حد ایمنی در مواجهه با جیوه وجود ندارد و هر فرد در مجاورت این ماده در معرض خطر است؛ در حال حاضر بیش از ۶۰۰ شغل در جهان وجود دارند که به‌نوعی با جیوه سر و کار دارند، این فلز سمی در صنایع شیمیایی، الکتریکی، الکترونیکی و باتری‌سازی، دستگاه‌های اندازه‌گیری، مصارف دارویی و کلینیک‌های دندانپزشکی کاربرد دارد.
با توجه به ضرورت اجماع جهانی برای کاهش آلودگی جیوه در محیط زیست، متن پایانی کنوانسیون میناماتا در مورد جیوه در ژانویه ۲۰۱۳ نهایی شد؛ مفاد این کنوانسیون باتوجه به الزامات حقوقی آن، در مجموع متنی متوازن است که مانند سایر معاهدات حقوقی زیست محیطی، حاصل چانه‌زنی دو گروه از کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه با عنایت به اصل مسئولیت مشترک اما متفاوت آن‌هاست و اجرای اقدامات مهمی برای ممنوعیت و کنترل فعالیت‌ها در سطح ملی مانند ممنوعیت فعالیت معادن جدید، متوقف کردن معادن موجود، کنترل انتشار جیوه در اتمسفر و رهاسازی آن در آب و خاک، حذف پروسه‌های صنعتی نظیر کلر الکالیتا سال ۲۰۲۵ میلادی و حذف تدریجی کاربرد جیوه در دندانپزشکی را تا سال ۲۰۲۰ میلادی خواستار شده است.
خوشبختانه در تاریخ ۱۸/۵/۱۳۹۴ قانون تصویب کنوانسیون میناماتا در مورد جیوه به تصویب مجلس شورای اسلامی ایران رسید و برخی اقدامات برای اجرای کنوانسیون همچون حذف واحدهای کلرآلکالی پتروشیمی‌ها در دستور کار قرار گرفت.
با این حال هنوز منابع بالقوه بسیاری از انتشار آلاینده جیوه در اطراف ما است که می‌تواند برای سلامت همه ما مخاطره‌آمیز باشد؛ جیوه ناشی از آمال گام دندانی، محصولات آرایشی بهداشتی حاوی جیوه، تجهیزات پزشکی حاوی جیوه، رنگ‌های ساختمانی، لامپهای کم‌مصرف همچنین صنایع الکترونیک، واحدهای تولید خودرو، تولید سیمان، ذوب فلزات، مجتمع‌های تولید فولاد و صنایع چوب و کاغذ از مهم‌ترین واحدهایی هستند که به‌عنوان منابع انتشار جیوه شناسایی شده‌اند.
در حال حاضر با تاکید تعدادی از کشورهای اتحادیه اروپا مبنی بر الزامات تسریع‌کننده، به‌نظر می‌رسد منافع زیست‌محیطی و بهداشتی ناشی از اجرای مفاد کنوانسیون جیوه، انگیزه‌ای باشد برای تمامی کشورهای متعهد تا در اجرای کامل آن همکاری و مشارکت کنند؛ توجه ملی به این موضوع مهم می‌تواند گامی موثر برای حفظ محیط زیست به‌طور اعم و حفظ سلامت انسان‌ها به‌طور خاص در برابر یکی از خطرناک‌ترین آلاینده‌های شیمیایی که به شکل‌های مختلف وارد زندگی بشر شده به‌شمار آید.
شینا انصاری؛ مدیرکل دفترپایش سازمان محیط زیست
